Woda butelkowana czy kranowa – którą wybrać?

Woda butelkowana a kranowa – którą wybrać?

Wszelkie wody dostępne w sprzedaży podlegają regulacjom prawnym, regulującym szczegółowe warunki, jakie powinny one spełniać, aby były one dopuszczone do spożycia przez człowieka [1,2]. Unormowania prawne wprowadzają również dokładne definicje każdej z rodzaju wód dostępnych w sprzedaży, a mianowicie pozwalają wyróżnić trzy rodzaje wód: naturalną wodę mineralną, naturalną wodę źródlana i wodę stołową [1]. Szczegółowe uregulowania prawne dotyczą również składu mineralnego wód. Do 2010 roku za wodę mineralną uznawano wodę, która zawierała ponad 1000 mg składników mineralnych w 1 litrze wody, zaś obecnie za wodę mineralną można praktycznie uznać każdą wodę wydobywaną spod ziemi, niezależnie od stopnia jej mineralizacji [1]. Ze względu na stopień mineralizacji ustawodawca wprowadził podział wód na 4 rodzaje, a mianowicie na wody: wysoko zmineralizowane (o ogólnej mineralizacji od 1500 do 4000 mg/L), średnio zmineralizowane (o ogólnej mineralizacji od 500 do 1500 mg/L), nisko zmineralizowane (o ogólnej mineralizacji od 50 do 500 mg/L) i lecznicze (wody o udokumentowanych właściwościach farmakodynamicznych, o dużej zawartości niektórych składników mineralnych, tzw. składników swoistych) [1].

W przypadku wód mineralnych dopuszcza się jednak przekroczenie norm w stosunku do norm wody do picia dla wapnia, magnezu, sodu, żelaza, chlorków, siarczanów, wodorowęglanów, fluorków oraz jodków, jeśli zapewnia to korzystne oddziaływanie wody na organizm człowieka [2]. Pomimo ostatniej nowelizacji ustawy dotyczącej wód mineralnych, istnieją luki prawne pozwalające na wprowadzanie wód butelkowanych z nieaktualnymi zawartościami składników mineralnych przedstawianych na opakowaniu. Sytuacja ta jest skrzętnie wykorzystywana przez producentów. W świetle wzrastającej konsumpcji wód mineralnych [3], obecna sytuacja prawna stwarza potencjalne i realne zagrożenie dla zdrowia konsumentów, dlatego konsument powinien zwracać szczególną uwagę nie tylko na stopień mineralizacji wody określany przez producenta na etykietach, ale znać prawdziwe wartości poszczególnych parametrów, jakości wód, w tym składu jonowego.

Poniżej scharakteryzowano zawartość wybranych składników jonowych w wodzie kranowej dostępnej w sieci wodociągowej gminy Gniewino (wyniki akredytowanych badań zleconych przez Gminne Przedsiębiorstwo Komunalne w Kostkowie) w odniesieniu do zawartości jonów w wodach butelkowanych dostępnych w handlu [4, 5, 6, 7, 17].

Lit. Jest to pierwiastek, którego rola w procesach życiowych jest nie do końca poznana. Wiadomo, że wpływa na aktywność niektórych enzymów, działa stymulująco na funkcje przytarczyc, a hamująco na tarczycę, zwiększa ilość witaminy B12 w komórkach. Bierze udział w procesach krwiotwórczych i krzepnięcia krwi, zapobiega miażdżycy i chorobom serca [8]. Dzienne spożycie tego pierwiastka powinno wynosić 1,0–3,1 mg/L, więc w wodzie do picia to stężenie powinno wynosić powyżej 0,15 mg/L [9]. Badania zawartości litu w wodzie wodociągowej z terenu gminy Gniewino nie były nigdy przeprowadzane. W wodzie wodociągowej z Gdańska stężenie litu wynosiło 0,030 mg/L [18].

Wyniki badań wód butelkowanych wykazały, iż w większości próbek wód lit występował w oznaczalnych ilościach (<16,4 mg/L), jedynie w dwóch próbkach (5 Plus, Czantoria) lit był w ilościach poniżej granicy oznaczalności metody. Generalnie, 22 wody wykazały stężenie powyżej granicy znaczenia fizjologiczno-odżywczej, najwyższą zawartość miała woda Muszyńskie Zdroje (16,4 mg/L) [17]. Można, zatem uznać, że wody mineralne są dobrym źródłem tego pierwiastka.

Sód i chlorki. Pierwiastki te odpowiadają za równowagę osmotyczną w płynach ustrojowych, a co za tym idzie regulują całą gospodarkę wodą organizmu. Ponadto sód uczestniczy w przewodzeniu przez neurony impulsów nerwowych. Zwiększone zapotrzebowanie na sód i chlorki występuje podczas wzmożonego wysiłku fizycznego, upałów oraz stanach chorobowych takich jak biegunka i wymioty. Chlorki wchodzą w skład soków trawiennych, a ich utrata powoduje zaburzenia optymalnego pH organizmu [8]. Dla prawidłowego funkcjonowania organizm codziennie potrzebuje 575 mg sodu i 750 mg chlorków [10]. Należy jednak pamiętać, że ważnym źródłem tych pierwiastków jest sól kuchenna, więc należy wybierać wody do picia o stężeniu <200 mg Na/L oraz <200 mg Cl/L [9]. W wodzie wodociągowej gminy Gniewino zawartość chlorków mieściły się w zakresie od 6,4 ± 1,4 mg/L do 25 ± 6 mg/L, zaś zawartość sodu w zakresie od 4,9 ± 0,7 mg/L do 8,4 ± 1,2 mg/L (Tabela 1). W wodach butelkowanych stężenia sodu mieściły się w zakresie 1,2–319 mg/L, zaś chlorków 1,3–56,6 mg/L. W przypadku sodu tylko dwie wody przekraczają granicę znaczenia fizjologiczno-odżywczą: Słotwinka (319 mg/L) i Muszyńskie Zdroje (274 mg/L), dlatego powinny być one pite przede wszystkim w stanach zwiększonego zapotrzebowania na sód. Dla diety niskosodowej dobrze się nadają Górska Natura (1,19 mg/L) i Dobrowianka (1,20 mg/L). W przypadku chlorków granica znaczenia fizjologiczno-odżywcza nie została przekroczona w żadnej z badanych wód, a spośród wód butelkowanych najwięcej chlorków zawierała woda S.Pellegrino (56,6 mg/L). Dla diety wymagającej niskiej zawartości chlorków odpowiednie są wody: Primavera (1,29 mg/L) oraz Kropla Beskidu (1,37 mg/L) [17].

Tabela 1. Zawartość wybranych jonów w wodzie wodociągowej gminy Gniewino (GPK Kostkowo)

		NDS*	Ujęcie Gniewino	Ujęcie Mierzynko	Ujęcie Kostkowo	Ujęcie Czymanowo	Ujęcie Chynowie
Sód	[mg/L]	200	8,4 ± 1,2	8,4 ± 1,2	6,0 ± 0,8	5,4 ± 1,2	4,9 ± 0,7
Chlorki	[mg/L]	250	25 ± 6	12 ± 3	7,6 ± 1,7	19 ± 5	6,4 ± 1,4
Jon amonowy	[mg/L]	0,50	<0,05 (0,02 ± 0,02)	<0,05 (0,02 ± 0,02)	<0,05 (0,02 ± 0,02)	<0,05 (0,02 ± 0,02)	<0,05 (0,02 ± 0,02)
Wapń**	[mg/L ] CaCO3	60-500	250 ± 55	200 ± 44	210 ± 47	230 ± 51	210 ± 47
Magnez	[mg/L]	125	6,7 ± 1,0	6,0 ± 0,9	9,2 ± 1,5	12,7 ± 2,0	9,3 ± 1,5
Fluorki	[mg/L]	1,5	0,13 ± 0,03	0,11 ± 0,03	0,15 ± 0,04	0,17 ± 0,04	0,16 ± 0,04
Azotyny	[mg/L]	0,10	<0,05 (0,05 ± 0,02)	<0,05 (0,05 ± 0,02)	<0,05 (0,05 ± 0,02)	<0,05 (0,05 ± 0,02)	<0,05 (0,05 ± 0,02)
Azotany	[mg/L]	50	0,27 ± 0,05	9,52 ± 1,43	<1,0 (1,0 ± 0,3)	<0,18 (0,18 ± 0,04)	<1,0 (1,0 ± 0,3)
Siarczany	[mg/L]	250	83 ± 19	30 ± 7	32 ± 8	85 ± 19	34 ± 8

*NDS – najwyższe dopuszczalne stężenie

** Twardość ogólna – sumaryczna zawartość wapnia i magnezu (z obliczeń)

Jon amonowy. Zgodnie z wytycznymi Światowej Organizacji Zdrowia nie ma on bezpośredniego wpływu na zdrowie człowieka, może on natomiast zmniejszać skuteczność dezynfekcji wody oraz przyczyniać się do powstawania azotynów w sieci wodociągowej i utrudniać usuwanie manganu [11]. Dopuszczalna zawartość tego jonu w wodach do picia została ustalona na 0,5 mg/L [2]. W wodzie wodociągowej gminy Gniewino stężenie jonu amonowego wynosiło poniżej granicy oznaczalności wykorzystywanej certyfikowanej metody analitycznej (Tabela 1). W wodach butelkowanych jon amonowy występował w oznaczalnych ilościach (<0,41 mg/L) jedynie w 17 wodach, a jego maksymalne stężenie wykryto w Muszyniance (0,41 mg/L) [17].

Potas. Obok sodu i chloru jest to podstawowy elektrolit w płynach ustrojowych organizmu. Ma działanie antagonistyczne w stosunku do sodu, czyli zwiększa objętość płynów wewnątrz komórki, kosztem zmniejszania objętości płynów zewnątrzkomórkowych. Ponadto kontroluje pracę i skurcze mięśni oraz pobudza wydzielanie insuliny [8]. Dzienne zapotrzebowanie organizmu człowieka na potas wynosi 2000 mg, a stężeniem mającym znaczenie fizjologiczno-odżywcze jest 300 mg/L [10]. Badania zawartości potasu w wodzie wodociągowej z terenu gminy Gniewino nie były przeprowadzane. Jedyne dane dotyczą zawartości potasu w wodzie surowej – nie przekraczały one wartości 1 mg/L. W wodzie butelkowanej nie wykazano przekroczenia wartości fizjologiczno-odżywczej, a najwięcej potasu zawierała woda Staropolanka 2000 (51 mg/L). Pozostałe wody zawierały śladowe ilości potasu [17].

Wapń. Jest to główny budulec kości i zębów, ponadto jest odpowiedzialny za prawidłowe krzepnięcie krwi, działanie układu nerwowego, procesu skurczu mięśni oraz regulację pracy serca. Prawidłowe spożycie wapnia w okresie dzieciństwa i dojrzewania zapewnia odpowiednie kostnienie i uwapnienie kośćca, co w przyszłości zmniejsza ryzyko łamliwości kości oraz osteoporozy [8]. Dzienne zapotrzebowanie organizmu człowieka na wapń mieści się w przedziale wartości od 800 mg do 1200 mg, dlatego należy pić wody zawierające wapń w ilości minimum 150 mg/L [10]. W wodzie wodociągowej gminy Gniewino zawartość wapnia mieściły się w zakresie od 200 ± 44 mg/L do 250 ± 55 mg/L (Tabela 1). Wody butelkowane zawierały wapń w stężeniu od 28,3 mg/L do 228 mg/L. Zawartością o znaczeniu fizjologiczno-odżywczym wykazały się tylko 4 wody: Muszyna Józef (228 mg/L), Słotwinka (183 mg/L), S.Pellegrino (177 mg/L) oraz Skarb Życia Muszyna (163 mg/L). Najmniejszą zawartością wapnia charakteryzowała się woda Górska Natura (28,3 mg/L) [17].

Magnez. Magnez bierze udział w budowie kości i zębów, przemianie materii, w syntezie kwasów nukleinowych i białka. Ma także ważną rolę w procesie widzenia oraz uczestniczy w przekazywaniu informacji pomiędzy nerwami a mięśniami. Chroni przed zakrzepami w naczyniach krwionośnych, przez hamowanie krzepnięcia krwi [8]. Dzienne zapotrzebowanie tego składnika wynosi 300 mg, dlatego powinno się wybierać wody, które mają stężenie magnezu, co najmniej 50 mg/L [10]. W wodzie wodociągowej gminy Gniewino magnez występuję w stężeniu od 6,0 ± 0,9 mg/L do 9,3 ± 1,5 mg/L (Tabela 1). W wodach butelkowanych stężenie magnezu zawierało się w przedziale od 3,56 mg/L do 260 mg/L, a wartości stężeń powyżej dziennego zapotrzebowania w wodzie pitnej wykryto w następujących wodach: Słotwinka (260 mg/L), Muszyńskie Zdroje (251 mg/L), Magnesia (170 mg/L), Muszynianka (132 mg/L), Kryniczanka (68,4 mg/L), Galicjanka (67,4 mg/L), Staropolanka 2000 (53,6 mg/L), Muszyna Józef (53,0 mg/L), Źródła Muszyny (52,7 mg/L), S.Pellegrino (52,5 mg/L) i Woda Magnezowa (50,2 mg/L) [17].

Fluor. Jest to istotny pierwiastek w mineralizacji zębów i kości, jego właściwości są zauważalne przy stężeniu fluoru wynoszącego 1 mg/L. Przy czym należy pamiętać, że ten pierwiastek w nadmiernych ilościach ma działanie szkodliwe, jego stężenie nie może przekroczyć wartości 5 mg/L, a szczególnie niebezpieczny jest dla dzieci, dlatego nie należy podawać dużych jego dawek [8]. Woda wodociągowa gminy Gniewino zawierała fluorki w stężeniu od 0,11 ± 0,03 mg/L do 0,17 ± 0,04 mg/L (Tabela 1). Żadna z wód butelkowanych nie zawierała znaczących ilości tego anionu, tylko w 17 przypadkach przekroczyła ona granicę oznaczalności, a wyniki wynosiły od 0,01mg/L dla Cisowianki Clasique do 0,338 mg/L dla S.Pellegrino [17]. Nie można więc taktować wód butelkowanych jako dobre źródło jonów fluorkowych.

Azotyny. Jest to produkt pośredni przemiany amoniaku w azotany. W nadmiernych ilościach są bardzo niebezpieczne dla zdrowia człowieka, ponieważ mogą wywołać chorobę zwaną metemoglobinemią, związaną z przekształceniem się hemoglobiny w methemoglobinę, która nie posiada zdolności transportowania tlenu we krwi [8]. Są one również uznawane za prekursorów nitrozoamin, które mają udowodnione działanie rakotwórcze i mutagenne [12]. W wodzie wodociągowej gminy Gniewino azotyny występowały w ilości <0,05 mg/L, zatem nie przekroczyły dopuszczalną normę, która wynosi 0,50 mg/L [2]. Azotyny wykryto tylko w dwóch wodach mineralnych: Muszyńskich Zdrojach (0,375 mg/L) oraz w Kryniczance (0,26 mg/L) [17].

Bromki. Jest to anion stosunkowo nielicznie występujący w wodach słodkich, rzędu μg/L, zdecydowanie większe jego stężenie jest w wodach morskich [12]. Bromki nie mają bezpośredniego wpływu na zdrowie człowieka, jednak w wyniku ich utleniania w procesach uzdatniania wody z udziałem chlorowania lub ozonowania, przekształcają się one w bardzo toksyczne bromiany, które są sklasyfikowane, jako związki rakotwórcze i mutagenne [13]. W polskich normach nie ma ustalonych dopuszczalnych ilości bromków w wodzie pitnej, dla bromianów wynosi ona 0,01 mg/L [2]. W wodzie wodociągowej gminy Gniewino nie przeprowadzano badań zawartości bromków, a jedynie bromianów, których ilość jest <0,003 mg/L (GPK Kostkowo). W wodach butelkowanych bromki występowały w oznaczalnych ilościach tylko w 8 wodach, jednak ich stężenie było bardzo niskie i mieściło się w granicy do 0,673 mg/L (S.Pellegrino) [17].

Azotany. Jego naturalnym źródłem jest przebiegający w środowisku cykl azotowy, związany m.in. z rozkładem roślin. Jednak najbardziej problematycznym są źródła antropogeniczne np. ścieki miejskie i przemysłowe, nawozy sztuczne i naturalne oraz kwaśne deszcze i pyły, które dostarczają znaczne ilości azotanów do środowiska [14]. Bezpośrednio nie są one groźne dla człowieka, jednak w przewodzie pokarmowych mogą się przekształcić w azotyny [12]. W wodzie wodociągowej gminy Gniewino azotany występowały w zakresie od <1,0 mg/L (1,0 ± 0,3) do 9,52 ± 1,43 mg/L (Tabela 1). Azotany występowały w znaczącej większości wód, tylko 6 z nich wykazały się zawartością poniżej granicy wykrywalności. Ich stężenie wynosiło <20,4 mg/L [17]. Najwyższe stężenie wykazała Arca North (20,4 mg/L) [17], jednak były to wartości znacznie poniżej dopuszczalnej normy, która wynosi 50 mg/L [2].

Fosforany. Stanowią najczęściej występującą w środowisku postać fosforu, pierwiastka o bardzo dużym znaczeniu w środowisku [12]. Związki fosforu biorą udział w wielu podstawowych procesach życiowych organizmów, wchodzą w skład m.in. kwasów nukleinowych, fosfolipidów i fosfoprotein. W organizmie człowieka występuje on głównie w kościach i szkliwie zębów. Fosfor jest podstawą metabolizmu węglowodorów, tłuszczu i białek. Pierwiastek ten umożliwia rozprowadzanie substancji w organizmie [15]. Jednak nadmiar tego pierwiastka może powodować groźne skutki zdrowotne m.in. zaburzenie wchłaniania żelaza, niewydolność nerek oraz osteoporozę przez zaburzanie równowagi wapniowo-fosforanowej [8]. W wodzie wodociągowej gminy Gniewino nie przeprowadzano badań zawartości fosforanów. Wody butelkowane zawierały fosforany w niewielkich ilościach, a ich stężenie maksymalne było <1,13 mg/L [17], jednak takie ilości są znacznie poniżej polskiej normy wody do picia, która wynosi 5,0 mg/L [2].

Siarczany. Mają one pozytywne oddziaływanie na prace wątroby i trzustki. Zalecane są przede wszystkich w stanach cukrzycowych [12], a ich działanie jest zauważalne, gdy występują w wodzie w stężeniu 250 mg/L [16]. Woda wodociągowa gminy Gniewino zawiera siarczany w zakresie od 30 ± 7 mg/L do 83 ± 19 mg/L (Tabela 1). Wody butelkowane zawierały siarczany w zakresie od 0,424 mg/L do 456,7 mg/L [17]. Najwięcej siarczanów zawierała woda S.Pellegrino (457 mg/L) i Woda Magnezowa (220 mg/L) [17]. Najmniej siarczanów zawierała woda Białowieski Zdrój (0,424 mg/L) [17].

Wiele osób kupuje wodę butelkowaną, motywując się przede wszystkim smakiem oraz jej czystością. W takim razie czy woda wodociągowa jest gorsza pod względem jakości? Jeszcze kilkanaście, a zwłaszcza kilkadziesiąt lat temu woda kranowa zawierać mogła wiele zanieczyszczeń, jednak dzisiaj firmy wodociągowe muszą spełniać wiele rygorystycznych norm i  być poddawana regularnym badaniom fizyczno-chemicznym [1], dlatego w praktyce podstawowym kryterium są walory smakowe wody.  Woda wodociągowa często może mieć gorszy smak na przykład przez  obecność kamienia, czy resztek chloru używanego do dezynfekcji wody wodociągowej, stąd też woda kranowa może mieć niezachęcający zapach. W takich przypadkach wiele osób sięga po wodę butelkowaną.

Nie sposób pominąć aspektu ekologicznego. Woda kranowa w tym przypadku jest znacznie lepszym wyborem. Trzeba wziąć pod uwagę, że kupując butelki 1,5 L, zużywamy dziennie ponad jedną butelkę plastikową, która stanowi odpad. Ponadto, wiele związków szkodliwych dla naszego zdrowia może przenikać z plastiku do wody. Takimi związkami są m. in. bisfenole, składniki poprawiające właściwości plastyczne tworzyw sztucznych. Bisfenole (np. bisfenol A lub BPA) świetnie „udają” hormony i przez to zaburzają funkcjonowanie układu hormonalnego ludzi i zwierząt. Przenikanie ich z butelek do wody zależy od czasu przechowywania i zwiększa się znacznie pod wpływem ciepła i promieni słonecznych. Za skorzystaniem z wody kranowej przemawia także aspekt ekonomiczny. Jeden litr wody butelkowanej kosztuje w sklepie około 1,5-2 zł, natomiast w przypadku wody z kranu kwota to zaledwie kilka groszy.

Którą wodę wybrać? To pytanie zadaje sobie wielu konsumentów. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Wybierając wodę do picia należy zastanowić się, jakie będzie miała ona przeznaczenie, czy ma zastępować wodę wodociągową, ma nam dostarczać profilaktyczne ilości składników mineralnych czy ma wspomagać leczenie danego schorzenia. Istnieje na rynku bardzo wiele wód, dlatego każdy powinien znaleźć coś odpowiedniego dla siebie. Do codziennego picia nadają się wody średnio zmineralizowane. Zawierają one pewną porcję składników mineralnych, dzięki czemu nie wypłukuje ich z organizmu człowieka i bardzo dobrze gaszą pragnienie. Jeśli natomiast wymagamy od wody, aby miała dodatkowe korzyści dla zdrowia należy wybierać wody wysoko zmineralizowane, które jednak mają ograniczenia dotyczące ilości wypicia. W świetle powyższych informacji  Gniewińską wodę kranową uznać można za wodę średnio zmieralizowaną o bardzo dobrych parametrach do codziennego spożywania.

Literatura:

[1] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Dz.U. 2017 poz. 2294.

[2] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2010 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. z 2006 r. Nr 123, poz. 858, z 2007 r. Nr 147, poz. 1033 oraz z 2009 r. Nr 18, poz. 97).

[3] Główny Urząd Statystyczny: Polska w liczbach. Zakład Wydawnictw Statystycznych Warszawa 2012, strona 13.

[4] Michalski R. Selected anions and cations in mineral waters, Archives of Environmental Protection 29, 8–18, 2003.

[5] Astel A., Bigus K., Kwiecińska A. Wieloparametryczna ocena jakości niegazowanej wody pitnej. [W:] Chromatografia Jonowa (Red. Michalski R.). Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk, Zabrze, 269–283, 2012.

[6] Kowalski P., Olędzka I., Plenis A., Bączek T. Elektroforetyczne oznaczanie kationów: sodu, potasu, wapnia i magnezu w butelkowanych wodach mineralnych. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 64, 347–350, 2011.

[8] Seńczuk W. Toksykologia współczesna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 996 stron, 2005.

[9] Długaszek M., Połeć J. Zawartość litu w wodach mineralnych i źródlanych. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 45, 138–143, 2012.

[10] Błaszczyk U., Tuszyński T. Wody mineralne i ich znaczenie w profilaktyce zdrowotnej. Laboratorium 4, 20–23, 2007.

[11] Nawrocki J. Uzdatnianie wody. Cześć 1. Procesy fizyczne, chemiczne i biologiczne, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 400 stron, 2010.

[12] Balcerzak M., Janiszewska J. Wieloanionowa analiza materiałów środowiskowych techniką chromatografii jonowej. Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 50, 78–87, 2011.

[13] Biń A.K., Możaryn W. Problem bromianów – współczesny stan badań oraz modyfikacje technologii uzdatniania wody do picia. Ochrona Środowiska 3, 49–56, 1999.

[14] Dżgan M., Pasternakiewicz A., Ryzyko zdrowotne związane z występowaniem azotanów w wodach pitnych, Zdrowie Publiczne 117, 364–368, 2007.

[15] Kokot F., Ficek R., Bułanowski M. Zaburzenia gospodarki fosforanowej. Medycyna Praktyczna 11, 245–248, 2005.

[16] Michalski R. Wody mineralne – pić albo nie pić? Laboratorium Przemysłowe 11, 36–38, 2006.

[17] Śliwińska J., Boszke L. Badania nad zawartością wybranych składników jonowych w pitnych wodach butelkowanych dostępnych w handlu na terenie miasta Bydgoszcz. [W]: Chromatografia Jonowa. Michalski R. (Red.). Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN Zabrze, 216-227, 2013.

[18] Fołta M., Bartoń M. Stężenie litu w wodach mineralnych oraz w wodach pitnych pobranych w domach mieszkańców Krakowa i obszaru polski południowej. Bromatologia Chemia Toksykologiczna 3, 754–759, 2011.